Do przemyślenia - co to jest ... agresja

Próba określenia pojęcia

„Stosunek do agresji powinien być jednolity ze wszystkich stron”. I. Ostrihańska.
Anna Kamińska

Wśród wielu zjawisk charakteryzujących życie współczesnych społeczeństw szczególne miejsce i znaczenie zajmują niestety agresja i przemoc. Wymienione zjawiska występowały w każdej epoce dziejów ludzkości, a obecnie  posiadają swoje specyficzne cechy  i obejmują coraz większe obszary wpływu. Niektórzy humaniści podkreślają, że żyjemy w czasach, w których agresja osiągnęła apogeum.

Pojęcie agresji

https://polki.pl/zdrowie/psychologia,

Agresja, pojęcie niejednoznaczne, stanowi przedmiot zainteresowań teoretycznych i badawczych przedstawicieli wielu dyscyplin naukowych. Rozważania teoretyczne, wyniki badań empirycznych, analizy zawarte w obszernej literaturze stanowią bogate źródło wiedzy.

Pojęcie „agresja” ze względu na wieloznaczność jest dość trudne do jednoznacznego zdefiniowania.

Słownik Języka Polskiego PWN definiuje agresję jako „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach”[1].
W słowniku pedagogicznym agresja  to „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u człowieka niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”[2] .

Przy definiowaniu agresji niezbędne jest wyodrębnienie kryteriów przyporządkowujących konkretne zachowania do klasy zachowań agresywnych. 

Do tych kryteriów zaliczono:

• wystąpienie aspektu emocjonalnego w zachowaniu, 
• (np. niechęć, złość, gniew),
• intencjonalność czynienia szkody, kierowanie się motywem czynienia zła, wyrządzenia krzywdy przedmiotowi działań (kryterium subiektywne),
• spowodowanie konkretnych konsekwencji zachowań (efekt działania w postaci zadania cierpienia – kryterium obiektywne),
• modyfikujący wpływ kontekstu społecznego zachowań, związanego np. z pełnioną rolą społeczną, czy statutem społecznym.

W ujęciu biologicznym agresja to „zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowanie przeciw jego zachowaniu lub życiu”[3] .

Na gruncie psychologii „agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi” pisze znany autorytet i badacz psychologii agresji A. Frączek.[4] Podobnie dla 
Z. Skornego jest „formą inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym[5].  

W agresji zawsze znajdowano wyraźną intencję wyrządzenia szkody lub krzywdy przedmiotowi działania. „Bez intencji nie ma agresji” stwierdza L. Pytka.

Podobnie w ujęciu psychologii społecznej „agresja, czy przemoc interpersonalna to czynności podejmowane intencjonalnie przez ludzi, (np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji, itp.), stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób, tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości”[6].

Z powyższych definicji agresji wynika, iż niektórzy uważają, iż o agresji należy mówić tylko wtedy, kiedy skłonność ta występuje z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś. Inni natomiast rozpatrują zjawisko niezależnie od tego, czy osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie, uszkodzenie, czy też traktuje zachowanie agresywne jako narzędzie służące osiągnięciu innych celów (na zasadzie : cel uświęca środki).

Terminu „agresja” używa się także w innym znaczeniu. 
Nie określa wtedy tendencji do zachowań destruktywnych, czy wrogich, czynnych lub słownych, skierowanych przeciwko komuś lub czemuś – lecz tylko same takie zachowanie.

Agresja a agresywność

Obok agresji istnieje często z nią utożsamiane pojęcie agresywności, które jest:

• właściwością nabytą i utrwaloną w trakcie indywidualnych doświadczeń, charakteryzującą się stałą tendencją jednostki do zachowań agresywnych w różnych sytuacjach i wobec wielu osób, 
• wyuczoną dyspozycją – gotowością do reagowania agresją bądź nawykiem, 
•  dyspozycją wzbudzającą zachowanie, czyli dyspozycją do agresji[7].

Źródła agresywności stanowią czynniki biologiczne, np. organiczne, popęd, instynkt albo społeczne, np. będące efektem uczenia się: nawyk, dyspozycje, czy społecznego uczenia się [8]  .  
Podstawowymi kryteriami klasyfikowania jednostki agresywnej są:

• wysoka częstotliwość oraz duża liczba zachowań agresywnych,
•  duża intensywność połączona z nieadekwatnością reakcji agresywnych wobec działającego bodźca,
•  nieumiejętna kontrola (brak, nadmiar) reakcji agresywnych,
•  ciągła wrogość w stosunku do innych ludzi[9] .

Istnieją różnice indywidualne intensywności zachowań agresywnych oraz tego, jakie bodźce (różne ze względu na siłę i treść) wywołują agresję jednostki. 

U jednych zachowania te są rzadkie i wywoływane prze bodźce niezwykle silne, inni przejawiają je wielokrotnie, o znacznym nasileniu, w stosunku do dużej ilości osób, przy już niewielkich, minimalnych bodźcach, a oprócz tego w wielu różnorodnych sytuacjach.

Występują też różnice przejawów agresji w zależności od płci, a mianowicie - u mężczyzn ma ona bezpośredni, fizyczny charakter,  kobieca jest pośrednia, wroga, objawiana drażliwością. 

Nasilenie agresywności dziewcząt i chłopców jest zbliżone, niewielkie różnice mogą być interpretowane  jako zacieranie się różnic płciowych, spowodowane zanikiem ekstremalnych cech kobiecych i męskich [10].

Reasumując, agresja różni się od agresywności tym, że pierwsza to proces, czynności jednostki, natomiast druga to cecha osobowości, nabyta i utrwalona w procesie rozwoju na podstawie uczenia społecznego.  

Agresja a przemoc

Analizując literaturę fachową napotykamy również na dwa, często błędnie używane zamiennie pojęcia „agresja” i „przemoc”. Wielu badaczy przez agresję rozumie „poruszanie się naprzód”, cel ruchu nie ma znaczenia, może to być zamierzenie przyjazne lub wrogie [11].    
     
Zdaniem naukowców agresja nie zawsze jest aktem przemocy, może mieć charakter konstruktywny i oznaczać rozwój lub destruktywny, równoznaczny z przemocą. Agresja konstruktywna (np. wywołanie konfliktu w słusznej sprawie) najczęściej prowadzi do łamania norm społecznych, destruktywna (np. bicie kolegi) do zachowań przestępczych. W codziennym życiu spotykamy się z czynami uznanymi za agresywne, których celem jest jednocześnie rozwój  i przemoc (np. wzajemne zabijanie się żołnierzy w wojnach narodowowyzwoleńczych). 

W przytoczonych przykładach obok siebie występują społecznie akceptowane dążenia do wolności i nieakceptowana przemoc.

Klasyfikacja agresji

Agresję nie tylko definiuje się w różny sposób, ale również za pomocą różnych kryteriów klasyfikuje, które mają na celu ustanowienie odrębnych węższych kategorii tych zjawisk.

Ze względu na złożoność klasyfikacji; w niniejszym opracowaniu, ograniczono się do wyróżnienia:

• agresji gniewnej, czyli wrodzonej reakcji organizmu na zablokowanie dążeń lub doznanie szkody; jest to czynność definiowana poprzez wskazanie charakteru procesów emocjonalno – motywacyjnych,
•  agresji instrumentalnej – wyuczonej czynności, sprawiającej ból i cierpienie, powodującej szkodę; podstawową funkcją tego rodzaju agresji jest realizacja ważnych dla jednostki potrzeb,
•  agresji zadaniowej – wywołanej ze względu na realizowane zadania, np. związanej z pełnieniem określonych ról społecznych: rodzica, nauczyciela, przełożonego.

W literaturze przedmiotu spotyka się również podział na agresję bezpośrednią i pośrednią, utożsamiane odpowiednio z agresją fizyczną oraz werbalną. Za agresję fizyczną uważa się reakcje (zamierzenia, tendencje do zachowań), których celem jest krzywda (utrata) fizyczna lub ból fizyczny ofiary, użycie siły fizycznej oraz przemocy przeciwko innym ludziom (wdawanie się w bójki). 

Agresją werbalną są reakcje powodujące psychologiczne lub społeczne zagrożenie jednostki (ciężkie przeżycie, obniżenie samooceny) będące skutkiem nieotrzymania nagrody, czy braku szacunku społecznego.

Z agresją bezpośrednią mamy do  czynienia wtedy, gdy istnieje cel gniewu albo osoba prowokująca agresję (np. agresja w sytuacji „twarzą w twarz”), a przy pośredniej nie ma konkretnego celu (nieukierunkowana) lub okrężną drogą skierowana jest na określoną osobę, ewentualnie występuje jej substytut (np. agresja przemieszczona).

Powyższe rozważania potwierdzają, że charakterystyka pojęcia agresji i próby jej zdefiniowania ukazują różnorodność poglądów w tym temacie.

Opracowała: mgr Anna Kamińska

[1] M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1988, s. 17.
[2] W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984, s. 29.
[3] B. Sadowski, J. Chmurzyński, Biologiczne mechanizmy zachowania się, PWN, Warszaw 1989, s. 432
[4] A. Fraczek, Czynności agresywne jako Przedmiot studiów eksperymentalnej psychologii     społecznej, Wrocław  1979, s. 13.
[5] Z. Skorny,  Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN Warszawa, 1968,  s. 114.
[6] A. Frączek, P. Struzik, Agresja wśród dzieci i młodzieży, PWN, Kielce 1986, s. 28.
[7] Z. Skorny,  Psychologiczna analiza … op cit. , s. 128.
[8] Tamże, s. 132 – 134
[9] K. Kmiecik – Baran, Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno- psychologiczne, PWN, Warszwa   1999, s. 21.           
[10] . J. Wolińska, Agresywność młodzieży: problem indywidualny i społeczny, PWN, Warszawa 1998, s. 23 – 28
[11] M. Cielecka, Teoria frustracji, Psychologia wychowawcza, PWN 1958, s. 62